Achtergrond: financiële situatie gemeenten onhoudbaar

Onlangs gaf de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) te kennen aan de Tweede Kamer dat de financiële positie van gemeenten zeer zorgelijk en zelfs onhoudbaar is. Inwoners en VNPF-leden hebben baat bij financieel gezonde gemeenten.

Gemeenten zijn ook hard nodig voor het economisch herstel van Nederland, dat hard nodig is na de coronacrisis en de recessie die daarop zal volgen. Volgens de VNG moeten gemeenten de ruimte krijgen om Nederland uit de crisis te helpen.

Het schopt de VNG tegen het zere been dat inwoners en ondernemingen door de slechte financiële situatie nu te maken hebben met een ‘schraal voorzieningenaanbod, hogere onroerendezaakbelasting (OZB) en een slecht onderhouden buitenruimte’.

Dit liet de VNG weten in een recente position paper, aangeboden aan de Tweede Kamer, waarin onder andere werd ingegaan op de aard van de financiële problemen bij gemeenten en de noodzaak voor hun structurele gezondheid.

Begroting niet sluitend
Uit eerder onderzoek van Een Vandaag in samenwerking met de VNG kwam al naar voren dat ruim honderd Nederlandse gemeenten hun begroting voor 2020 niet of nauwelijks sluitend kregen.

De verwachting is nu dat het voor 2021 nog erger wordt. De oorzaken zijn volgens de VNG onder andere de aanhoudende tekorten in het sociaal domein en de opschalingskorting.

In het verleden was de ambitie van de rijksoverheid dat gemeenten zouden fuseren tot gemeenten met meer dan honderdduizend inwoners. Hoewel deze plannen tot ‘opschaling’ snel van de baan waren, bleef de opschalingskorting. Met alle financiële gevolgen van dien.

Alle samenwerkingsverbanden van gemeenten beogen een structurele verbetering van de financiële positie van gemeenten. Denk daarbij aan de (grote) steden, die zijn verenigd in de G4 en de G40, de middelgrote steden (M50) en de plattelandsgemeenten (P10).

Door te investeren in gemeenten wordt geïnvesteerd in de economie, de woon- en leefomgeving, de infrastructuur en voorzieningen. Die investeringen zijn ook nodig voor grote opgaven, zoals de energietransitie, woningbouw en duurzame zorg.

Investeren in lokale overheden
Gemeenten willen dat de rijksoverheid investeert in lokale overheden om de coronacrisis het hoofd te kunnen bieden. Tijdens de coronacrisis zijn zaken snel opgepakt door overheden door te vertrouwen op het nakomen van afspraken.

Voor de uitvoering van tal van regelingen heeft de rijksoverheid een beroep moeten doen op gemeenten. Denk aan kinderopvang maar ook aan de tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo).

Zelfstandigen konden via deze regeling een beroep doen op inkomenssteun en een lening voor bedrijfskapitaal krijgen. Alle aanvragen verliepen via de gemeenten.

Tweede ronde MKB-deals van start gegaan
Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) draagt ruim € 7 miljoen bij aan regionale mkb-projecten van provincies en gemeenten: de ‘MKB-deals’. 9 Mkb-projecten zijn al van start gegaan. Gemeenten en provincies konden tot 11 september 2020 voorstellen indienen voor de tweede ronde.

Convenant afspraken mkb
MKB-deals bevatten schriftelijke afspraken over wat gemeenten en provincies en EZK gaan doen om het brede mkb te versterken. Die afspraken worden vastgelegd in een convenant. EZK draagt aan de MKB-Deals bij met onder andere kennis en netwerken. Daarnaast kan EZK ook financieel bijdragen aan de uitvoering van de MKB-Deals.

Projecten kunnen onder andere gaan over de ontwikkeling van ondernemersvaardigheden, bedrijfsopvolging, familiebedrijven, human capital, digitalisering, verduurzaming, vernieuwing van (digitale) dienstverlening aan het mkb en regionale financiering.

Forse schade door coronacrisis
De coronacrisis heeft ook op gemeentelijk niveau forse schade aangericht. Dit is vooral te zien in achterstandswijken. De hoge werkloosheid neemt alleen nog maar toe en het vinden van nieuw werk wordt lastiger. Vooral jongeren, die vaak werken met flexcontracten, worden zwaar getroffen.
Ook de onderwijsachterstanden zijn opgelopen en de problematiek van dak- en thuislozen is toegenomen.

Voorzieningen worden afgeschaft
In veel plattelandsgemeenten is er sprake van vergrijzing en bevolkingskrimp. En die ontwikkelingen zorgen weer voor andere problemen, zoals verdwijnende voorzieningen en armoede.
Voorzieningen als preventie en vroegsignalering worden afgeschaft met als gevolg een duurdere zorg in de nabije toekomst. Het aantal WW-aanvragen neemt toe en gemeenten zullen met hoge bijstandslasten worden geconfronteerd.
Op korte termijn is volgens de VNG een overbruggingsbijdrage van de rijksoverheid nodig voor de gemeentelijke begroting.

Gemeenten willen compensatiepakket
Op de korte termijn wil de VNG dat het kabinet zich houdt aan de toezegging dat gemeenten gecompenseerd worden voor de kosten en gederfde inkomsten die het gevolg zijn van de coronacrisis.

De gemeenten hebben tijdens de coronacrisis veel extra kosten moeten maken  voor het uitvoeren van maatregelen. Gemeenten kregen daarnaast te maken met teruglopende inkomsten uit bijvoorbeeld parkeer- en toeristenbelasting.

De VNG wil dat gemeenten er in ieder geval niet slechter voor komen te staan dan voor de coronacrisis. De gemeenten willen daarnaast dat er direct na de zomer een tweede compensatiepakket wordt uitgekeerd.

Budget voor effecten coronacrisis
Ook op de middellange en lange termijn zullen de effecten van de coronacrisis merkbaar zijn. De recessie die eraan komt zal meer werkloosheid met zich meebrengen.

Op gemeentelijk niveau zullen er meer bijstandsuitkeringen komen, meer inwoners zullen schuldhulpverlening nodig hebben en er zullen ook meer daklozen komen. De VNG wil dat gemeenten budget krijgen om inwoners tijdens de recessie en tijdelijke werkloosheid het best te helpen bij het begeleiden naar werk.

Gemeenten vaker op zoek naar externe accountant
Uit een enquête onder gemeenten van vorig jaar was een forse stijging te zien in het aantal gemeenten dat zich zorgen maakt om in de toekomst een accountant te vinden. In totaal maakte 35% zich zorgen ten opzichte van 23% in 2018.

Zorgen bij gemeenten
Geuite zorgen waren onder andere moeizame procedures, kosten die flink gestegen waren, een stijging van de controledruk, slechts één inschrijver en een afname van de ervaringsgraad. Vaak komen de zorgen ook door geluiden in het netwerk/buurgemeenten.

De meerderheid van de gemeenten maakt zich echter geen zorgen. Zij hebben vaak net een nieuw contract of een contract dat nog een tijdje loopt. Ook gaven sommige gemeenten aan dat er diverse inschrijvingen waren en zij dus keuzemogelijkheden hadden.

Grote tekorten in het sociaal domein
De problemen die gemeenten hebben op hun exploitatie waren er al voor de crisis. Deze problemen komen onder andere voort uit het feit dat gemeenten al jaren achter elkaar te maken hebben met grote tekorten in het sociaal domein.

Alleen al in 2017 stegen de lasten op Jeugd en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) met bijna € 1,2 miljard, terwijl de baten afnamen met € 200 miljoen euro. Ondertussen is de bestedingsruimte de laatste jaren met € 350 miljoen afgenomen als gevolg van de opschalingskorting.

De bestedingsruimte neemt de komende jaren nog eens € 600 miljoen structureel af omdat er elk jaar een tranche van de opschalingskorting moet worden omgebogen op de gemeentebegroting.
Zonder structurele hulp vanuit het Rijk, zal er de komende jaren dus tussen de € 2 en € 3 miljard moeten worden omgebogen om op de lange termijn financieel gezond te kunnen blijven.

Schrappen opschalingskorting
De VNG vraagt bij de rijksoverheid aandacht voor de opschalingskorting die is ingevoerd door het vorige kabinet. Hoewel deze opschaling er nooit is gekomen, bleef de opschalingskorting gehandhaafd.
Gemeenten vinden het onbegrijpelijk dat zij allemaal zouden moeten betalen aan beleid dat nooit van de grond is gekomen. Zij pleiten dan ook al jaren voor het schrappen van de opschalingskorting en benadrukken dat nog eens in de position paper.

Gemeenten investeren in energietransitie
Als gemeenten financieel gezond zijn, kunnen zij meewerken aan het stimuleren van de Nederlandse economie. Zij kunnen de komende jaren een belangrijke bijdrage leveren door onder andere een belangrijke rol te spelen bij het bevorderen van woningbouw en stedelijke vernieuwing.
Gemeenten kunnen ook noodzakelijke investeringen doen in mobiliteit en infrastructuur en kunnen meewerken aan het verduurzamen van de samenleving (klimaatadaptatie en energietransitie).