Deze inzichten zijn bruikbaar voor iedereen die racisme bespreekbaar wil maken, bijvoorbeeld in de eigen organisatie.
1. Bied historische kennis aan
De docenten die de leergang volgden, waren verbaasd over hoe weinig ze wisten over de geschiedenis van racisme. Over het slavernijverleden en kolonisatie, maar ook over racisme in het recente verleden. Door de historische kennis uit de leergang, begrepen ze beter het racisme in het heden, omdat ze zicht hadden gekregen op racisme in het verleden. Om een goed beeld te krijgen van racisme, is het bieden van historische kennis over racisme, slavernij en kolonisatie dus zeker aan te raden. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de poster ’10 x keer meer geschiedenis’.
2. Geef wetenschappelijk gefundeerde inzichten in racisme om ‘kleurenblindheid’ te verminderen
Achter een uitspraak als: ‘maar ik zie zelf helemaal geen kleur’ kan de overtuiging schuilgaan, dat er helemaal geen racisme meer bestaat in onze samenleving. Dit noemen sociale wetenschappers ook wel de ideologie van ‘kleurenblindheid’. Het is bekend dat aanhangers van deze ideologie ironisch genoeg juist gemiddeld méér vooroordelen hebben op basis van huidskleur dan anderen. Het betekent dat ervaringen van racisme die door mensen van kleur worden aangekaart, vaak ontkend of niet serieus genomen worden. Verschillen in macht op basis van afkomst worden bij ‘kleurenblindheidsideologie’ ontkent of genegeerd. Hierdoor werkt deze ‘kleurenblindheidsideologie’ racisme eerder juist in de hand dan dat het dit afremt (zie onder meer deze meta-analyse).
Uit
eerder onderzoek weten we dat ook onder Nederlandse docenten deze kleurenblindheidsideologie een rol speelt. Docenten die de leergang van Fawaka volgden, merkten dat hun ‘kleurenblindheidsideologie’ afnam. Ze durfden nu beter te praten over racisme. Ook ervaarden ze dat ze nu meer oog hebben voor de ervaringen van Zwarte mensen en mensen van kleur. Zo vertelde een docent in de kleuterklas dat ze kinderen nu juist aanmoedigt om bewust een kleurpotlood te kiezen als zij zichzelf tekenen. Wat precies heeft geleid tot die ogenschijnlijke afname van ‘kleurenblindheidsideologie’ kunnen we niet vaststellen op basis van dit onderzoek, maar het lijkt er wel op dat de feitelijke kennis over racisme hieraan een bijdrage heeft geleverd. Een recente wetenschappelijke studie bevestigt dit ook; door mensen feiten te geven over discriminatie en racisme, gaan zij dit
beter herkennen. In deze studie werden onder meer feiten gedeeld over
discriminatie in werving en selectie. Het gaat dus expliciet om wetenschappelijk gefundeerde kennis en niet om het delen van bijvoorbeeld meningen.
3. Deel persoonlijke ervaringen van mensen van kleur met racisme
Uit stapels onderzoek is bekend dat wanneer mensen zich inleven in mensen die gediscrimineerd worden, dit
vooroordelen ten aanzien van deze groep mensen kan verminderen. In de leergang van Fawaka WereldBurgerschap werd inleving gestimuleerd via onder meer onderlinge gesprekken, ervaringen van docenten en het lesmateriaal. Deelnemende witte docenten beschreven dat het horen van de ervaringen van mensen van kleur met racisme hen veel geleerd heeft. Ze kregen inzicht in wat racisme in de dagelijkse praktijk betekent voor veel mensen van kleur; van het in de gaten worden gehouden in een winkel tot minder snel aan het woord komen in de klas. Dat was voor veel witte docenten een ‘eye opener’ en er leek sprake te zijn van inleving en empathie.
Inleving en empathie inzetten om racisme te verminderen kan dus goed werken (zie ook
deze video van KIS). Denk bijvoorbeeld aan het laten zien van een documentaire als ‘
Verdacht’ over etnische profilering, verteld vanuit het perspectief van de slachtoffers. Aandachtspunt is echter dat bij mensen die sterke vooroordelen hebben, bijvoorbeeld over vluchtelingen of migranten, het raadzaam is om niet expliciet erbij te zeggen dat inleving de bedoeling is. Wanneer zij weten dat zij zich moeten gaan inleven in vluchtelingen en migranten doen zij dat juist vaak niet. Beter is dan om gewoon het gesprek hierover aan te gaan. Of om een film of theaterstuk hierover te laten zien waarin het verhaal vanuit het perspectief van vluchtelingen of migranten verteld wordt.
4. Niet bespreekbaarheid vooropstellen, maar racisme verminderen
Als je een thema bespreekbaar maakt, maakt het uit hóe je dat doet. Als je racisme bespreekt en mensen geven aan dat het niet zou bestaan of dat aandacht hiervoor ‘onzin’ is, dan is dat niet wenselijk. Bespreekbaarheid is dus geen doel op zich. De bedoeling is dat mensen wetenschappelijk gefundeerde kennis opdoen en dat racisme afneemt. Dat staat ook centraal in de leergang van Fawaka. Het laten zien dat discriminatie en racisme verkeerd zijn is dus geheel gelegitimeerd, want dit is in lijn met artikel 1 van de Grondwet en met bijvoorbeeld de
Algemene Wet Gelijke Behandeling en de
Mensenrechten.
5. Houd rekening met emoties
Praten over racisme is iets dat vaak erg heftig is voor deelnemers. Voor mensen van kleur kan het betekenen dat zij allerlei racistische meningen gaan horen en voor witte mensen kan de angst spelen om te worden gezien als racist. In de reacties van de deelnemende docenten op de leergang van Fawaka viel op dat docenten veelal geschokt waren over wat zij leerden over racisme. In het bijzonder werd vaak de situatie benoemd uit de jaren 70 in Amsterdam dat
mensen van Surinaamse afkomst alleen in specifieke wijken mochten wonen. De docenten waren niet alleen geschokt over dat dit is gebeurd, maar ook over het feit dat zij dit zelf eerder niet wisten. Emoties zoals verontwaardigdheid, somberheid en boosheid kunnen dus allemaal naar voren komen in een gesprek over racisme (zie
deze studie van Soeterik en anderen over de interventie van Fawaka).
Voor mensen van kleur en/of met een migratieachtergrond kan een gesprek over racisme uiteraard ook een heftige emotionele ervaring zijn. Er kunnen herinneringen aan ervaringen met racisme bovenkomen waar zij mogelijk liever niet meer aan denken. Schrik dus niet van de emoties die loskomen tijdens een gesprek of cursus over racisme. Deze horen er als het ware bij en het is aan te raden om deelnemers de ruimte te geven om hierover met elkaar te praten, elkaar te steunen en eventueel te zorgen voor passende nazorg. Sociale steun is voor mensen die het slachtoffer zijn van racisme, belangrijk om te voorkomen dat racisme hun gezondheid aantast.
Dit artikel is een ingekorte versie van een uitgebreider artikel (met bronnen).